Dis libre prisenta li maxim nesesari vokablaro del international lingue Novial (NOV International Auxiliari Lingue). Men libre "An International Language", german traduktione "Ein internationale Sprache", kontena (1) introduktione pri li urjanti besono por tali lingue, (2) historie del movemente kun kritiko del antei propositiones de artifisial lingues, (3) detalosi gramatike, in kel chaki chapitre dona li resones kel ha dukte a justim ti e nul altri forme, (4) siential prinsipes de vordeselekto e (5) pluri spesimenes tu montra li uso del lingue por diferanti emes e in diferanti stiles.
Qualim deve es konstruktet auxiliari lingue por international uso?
Li sisteme de suones mus es tam simpli kam posibli e deve kontena nek suones ni kombinationes kel es desfasil por multi nationes. Pro tum on admise nur li sink vokales a, e, i, o, u, ma nek nasalisat vokales no rondi palatal-vokales (ö ü), kel non exista in tam importanti lingues kom anglum, spanum, italianum, rusum. Inter li konsonantes on pove tolera nek palatisat suones kom tes in fransi agneu; it. ogni, egli; sp. año, calle; ni germ. ch o angli th. Per konstanti uso de nur s, vor keliki lingues distinkte non-voisat s e voisat z, on obtena importanti simplifikatione, non solim pro ke li repartiso del du literes vud nesesarim es arbitrari in multi kasus e dunke vud mus bli memora separatim por chaki vorde. Aksento (strese) non darfa bli usa tu distinkte vordes.
Anke li ortografie mus es simpli; por fasilisa lu on deve introdukte omni simplifikationes kel ha ja bli exekute in pluri lingues, p. ex. f insted ph, t insted th; singli konsonantes e vokales insted duoplis kom in spanum Aksentes e altri aksesori markes super o apud literes es superflui komplikatione. Nul litere darfa have du distinktet pronuntiationes segun positione: g in gi, ge mus suona kom in ga, go. Me bonim sava ke multes vud prefera c in conclusione, cria, clari vor me skripte k; Li romanal nationes e angles non prisa li litere k (kel ya non es bel!); ma me prega tu konsidera li faktum ke non solim li germanes, li holandanes, e li skandinaves, ma anke li slav nationes, dunke multisi miliones, skripte k in vordes pruntat pro latinum (polonim exemplim kleryk, kredyt, klasa, kronika, krystal; chekim, rusim, e set. korespondantiman). Li nov ofisial turki ortografia per latin literes konkorda kompletim kun li regles kel me had adopta por novial ante konosa ti faktum: bank, koridor, fabrika, kontrol, kolosal, sigar, sivil, bisiklet... Omnikas k sembla non-kareabli devan e, i, p. ex. anke, kelki, kelke; amike por li du sexus, dunke naturalim anke amiko, amika, amikal. Ma me mus admise ke li adopto de c instead k in tal kombinationes vun non esentialim altera li karaktere de novial e vud es multim plu tolerabli kam uso de c por li suone s o ts, kel es spesialim iritanti devan a, o, u kom in esperanto. On povud, e poves devud, skripte omnum per minuskules in international lingue, pro ke li regles pri majuskules es plu o min arbitrari in omni lingues -- ma provisorim me non ha osa proposi ti reforme.
Gramatike mus es tre simpli e fasil, tum es reglari segun posibleso. Si un finale es adoptat por plurale (hir s) o por femal sexu (hir a), es preferindi tu aplika lu a omni vordes, non solim a substantives, ma anke a pronomines. Kelki interlinguistes non voli agnoska ti prinsipe e talim les establi spesial pronominal formes por ti du kategories, aleganti ke in omni national lingues li pronomines es non-reglari e ke dunke es konter komun lingual psikologia tu krea reglari pronomines. Tum es nur mi-veri, on pove even dikte falsi: in historial developo anke pronomines tenda vers reglareso, kom me ha demonstra pri anglum ja in 1891; e si ti simplifikatione es tre lenti in dis vorde-klase, li kause es li extremim frequenti uso kel fixisa li formes in li memore. On vida exaktim li samum pri li maxim frequenti verbes, kel es pro li sam kause non-reglari in omni nusen lingues (am, is, was, be; bin, ist, sind, war; suis, sont, était, fut, sera; go, went; vais, aller, irai; gehe, ging, gegangen...). Ma malgre tum nul interlinguiste ha proposi tu flekte li korespondanti verbes nonreglarim in konstruktet lingue. Exeptione es egalim non-oportun in un kasu kam in altri. Progreso in national lingues ha omnilok dukte vers simpli e analiti formes: tum deve es li gidanti prinsipe in konstruktione de interlingue. E naturim tali lingue pove e deve es min kaprisosi e min komplikat kam even li maxim progreset naturlingue.
Fortunosim exista grand nombre de vord-formant elementes (prefixes e sufixes) kel es ja internationalim konosat e kel nus pove adopta sin chanjo. Li sol kose besonat es tu presisisa li uso e tu fika posibli li aplikatione del sam prefixe o sufixe a omni vordes, konter ke li natural lingues kontena omni spesies de restriktiones plu o min non-explikabli. Vagi, non-presisi definitiones de sufixes es non-oportun in rationosi lingue; ankore min akseptabli es (tu mentiona solim un exemple) del du latin prefixes in kun preske oposit signifikationes: inscrit = novial enskriptet (o inskriptet) e ínscrit = non-skriptet (li aksente es pokim satisfaktent e non-efektiv paliative). Un ek li maxim grand avantajes de konstruktet lingue es ke on pove sempre self forma vorde per konosat sufixe sin unesmim questiona ob lu es in uso; ma si radikes e derivo-silabes es bonim selektet, on forma per tali moyenes astonantim multi ja konosat derivatus.
Pri li selekto del vokables li prim prinsipe es tu usa maxim posiblim ti vordes kel es ja international, e por li altris tu prenda formes kel krea li minim grandi friktione. Desfortunosim kelki totim international vordes have talim non-presisi signifikationes, ke on devud evita lus in verim filosofial lingue, p. ex. nature, forme, pensione, materialisme, romanti. Novial non have e non pove have pretensione tu remedia omni tal general defektes, ma in li altri kasus me ha eforta tu presisisa li signifikationes del vordes. Vor li lingues kel forma li base de novial prisenta li sami o tre simil forme por du idees kel mus nesesarim bli distinkte, li maxim distinktiv e maxim fasilim memorabli formes ha bli selekte. P. ex. por li du signifikationes de germ. Bank = fr. banque, banc = angl. bank, bench li formes banke (kun bankere, bankrote) e benche es omnirelat plu bon kam banko e benko (ido) o banq (bank) (kun banqero e bancrott) e banc (occidental: qualim on pove pronuntia ti vordes diferantim?). Li lexike dona multi exemples de tali diferentiationes kel sembla desirindi o even nesesari (organe, orgele; borse, purse; pasa, pase, pasu; volkane, vulkanisa; komun, komunie...).
Tes kel konosa li altri konstruktet lingues e ha pondera kelketim li desfasil problemes konektet kun lingue-konstrukto non sal astona se ke me ha multikas hesita inter du formes, vor li general prinsipes non dona sertim uniki solutione. Men nun prefera vorde, set, ot, mensu vor komensim me dikted vorte, sep, ok, monate. In tre poki kasus li lexike dona du vordes kom egalim legitimi e lasa li selekto a futuri interlinguistes (sal, ve; moneye, pekunie; guere, milite; vapornave, stimshipe). On povud mentiona hir kom posibli plubonisos li extensione del du sufixes ia, primim after nt (inteligentia, konvalesentia, presentia) e itate (felisitate, sinseritate) e li uso de adverbes sin li finale im devan adjektival vordes (tot nudi, tal-nomat, extrem fasil, bon konstruktet... kp. mal-format).
Omni prefixes e sufixes, kom anke li gramatikal finales, ha bli inserte in alfabeti ordine.
Li lexike ha es obligat tu ekonomisa spatie e pro tum dona traduktione nur kand lu ha sembla absolutim nesesari. Non omni posibli derivatus ha bli indika; tes kel es posit after / es totim reglarim format segun li regles de novial; altris kel li exemple de national lingues postula, ha bli posi after //. Pro li nesesari kurteso disi libre presuposi bon-volio e anke serteni intelektu che li lektere. Li sekuenti exemples montra, qualim li lakoni indikationes del lexike mus bli interpreta da angli, fransi, e germani useres.
So. R. Zeidler in Nordrach (Baden) ha tralekte li manuskrite e ha komunika a me nombrosi importanti remarkes; li samum ha bli fa pri parte del libri da So. H. D. Akerman in London e So. J. Barral in Berre-des-Alpes; omni tri sinioros me hir danka kordialim pro lesen valorosi helpo, kom anke So. N. Haislund in København, kel ha helpa me pri li printoprobos; ma me self mus porta li pleni responso pri omni erores kel on pove deskovra in li libre. Finalim me mus exprese men respektosi gratitude al Rask-Ørsted-Fond de København, pro li jenerosi subventione, kel ka fika posibli tu venda li libre tre chipim.
O. J.
Gentofte, København.
© 1997 Thomas Leigh.